امیرکبیر؛ بنیان گذار روزنامه نگاری رسمی در ایران

میرزا تقی خان فراهانی، زاده ۱۱۸۶ خورشیدی در روستای هزاوه اراک بود. او که همسرش، عزت الدوله یگانه خواهر تنی ناصرالدین شاه، بوده است کمتر از ۴ سال صدراعظم این شاه نیز بود و توانست به مدد این سمت، اوضاع ایران ویران دوره قاجار را تا حدودی سامان دهد. دوره صدرات او از درخشان‌ترین دوره‌های ترقی و پیشرفت کشور است. امیرکبیر از تئوریسین‌های اصلاحگر است که تأسیس مدارس جدید، پایه گذاری رسمی روزنامه نگاری ایران، سامان دهی قشون ایران، اصلاحات اجتماعی و مذهبی از جمله اقدامات ارزشمند این بزرگ مرد تاریخ است.

لازم به ذکر است که روزنامه در ایران نخستین بار در زمان پادشاهی محمدشاه قاجار به وسیله میرزاصالح شیرازی در سال ۱۲۱۵ خورشیدی منتشر می‌شده و، چون نام ونشانی نداشته، به نام «کاغذ اخبار» شناخته می‌شده است. در طلیعه این روزنامه آمده است: «برحسب حکم شاهنشاهی، کاغذ اخباری مشتمل بر اخبار شرقیه و غربیه در دارالطباعه ثبت و به اطراف و اکناف فرستاده خواهد شد.»

۱۵ سال بعد، امیرکبیر با الگوبرداری از سبک روزنامه نگاری غرب و در راستای اصلاحات مملکتی دستور تأسیس روزنامه‌ای دولتی با نام «روزنامه وقایع اتفاقیه» را صادر می‌کند که سومین روزنامه ایرانی، دومین روزنامه فارسی و نخستین روزنامه رسمی کشور محسوب می‌شود. شماره نخست این روزنامه جمعه ۵ ربیع الثانی ۱۲۶۷ (۱۸بهمن ۱۲۲۹ و ۷فوریه۱۸۵۱) با عنوان «روزنامچه اخبار دارالخلافه طهران» چاپ و توزیع شده است.

این روزنامه که دفتر آن در دربار بوده، فقط به چاپ رویداد‌های مهم و مؤثر از نگاه دارالخلافه می‌پرداخته است، اما نگارندگان آن در نخستین شماره، هدف از تأسیس آن را این گونه شرح داده اند: «از آنجا که همت حضرت اقدس شاهنشاهی مصروف بر تربیت اهل ایران و استحضار و آگاهی آن‌ها از امورات داخله و وقایع خارجه است، قرار شد که هفته به هفته احکام همایون و اخبار داخله مملکتی و... را که در دول دیگر گازت می‌نامند در دارالطباعه دولتی زده شود و به کل شهر‌های ایران منتشر شود که اهالی ممالک ایران نیز، در هر هفته از احکام دارالخلافه مبارکه و... اطلاع حاصل کنند و از جمله محسنات دیگر این گازت یکی آنکه سبب دانایی و بینایی اهالی این دولت علیه است، دیگر اینکه اخبار کاذبه اراجیف که گاهی برخلاف احکام دیوانی و حقیقت حال در بعضی از شهر‌ها و سرحدات ایران پیش از این باعث اشتباه عوام این مملکت می‌شد، بعد از این به واسطه روزنامچه موقوف خواهد شد و بدین سبب لازم است کل امنای دولت ایران و حکام ولایات و صاحب منصبان معتبر و رعایای صادق این دولت این روزنامه‌ها را داشته باشند.»
امیر همچنین درباره این روزنامه گفته است: «عوام نمی‌دانند که مصرف و حسن این وقایع اتفاقیه در چیست یا خیال می‌کنند که دیوانیان عظام شروع به این کرده اند برای منافع و مداخل. اما این طور نیست و نباید باشد. این اخبار چیزی است. این‌ها برای تربیت خلق است.»

روایت است امیرکبیر در اوایل کار برخی اخبار داخلی را خود می‌نوشت، اما کمی بعد به دلیل مشغله کاری، «حاج میرزا جبار تذکره چی» را به عنوان مدیر روزنامه و «ادوارد برجیس انگلیسی»، معروف به برجیس صاحب، را به سمت سردبیری آن می‌گمارد. برجیس صاحب علاوه بر مسئولیت سردبیری، ترجمه متون جالب انگلیسی مجلات خارجی را هم برعهده داشته است.

این روزنامه که از شماره دوم «روزنامه وقایع اتفاقیه» نام می‌گیرد را «میرزا عبدا...» به خط نستعلیق در چاپخانه «حاجی عبدالمحمد» به صورت چاپ سنگی منتشر می‌کرده است. برابر با اسناد موجود، ۴۷۱ شماره از این روزنامه در مدت ۱۰ سال به صورت هفتگی و بدون وقفه با همین نام چاپ و توزیع شده است تا در سال ۱۲۷۷ قمری نام آن به «روزنامه دولت علیه ایران» تغییر می‌یابد. در همه سال‌های چاپ این روزنامه، هیچ روزنامه دیگری در ایران چاپ نشده است، برای همین «وقایع اتفاقیه» یگانه روزنامه رسمی ایران در این دوران محسوب می‌شود.

ناگفته نماند که به دستور امیرکبیر اشتراک این روزنامه برای هر فردی که از دستگاه دولتی بیش از ۲۰۰تومان حقوق می‌گرفته، اجباری بوده است. او مبدع روزنامه نگاری نوین و رسمی ایران است، ولی خود پس از تأسیس آن، عرصه را به دیگران سپرد و چندان حضور و دخالت جدی در چاپ روزنامه نداشت. البته عمرش نیز کفاف این مهم را نداد. امیر کمتر از یک سال پس از انتشار روزنامه، مغضوب ناصرالدین شاه شد و در ۲۰ دی ۱۲۳۰ (۱۸ ربیع الاول ۱۲۶۸) در حمام فین کاشان به دستور مستقیم شاه به قتل رسید.

اما روزنامه ای که امیر کبیر بنیان گذار آن بود، در زمان قتلش این گونه در حق امیرکبیر بزرگ اجحاف کرد و خدمات ارزنده اش را ناصواب جلوه داد و حتی خبر قتل او را به فاصله 20روز بعد بسیار کوتاه و تلگرافی اعلام کرد و فقط نوشت: «میرزا تقی خان که سابقا امیر نظام و شخص اول این دولت بود، شب شنبه هیجدهم ماه ربیع الاول در کاشان وفات یافته است.»